Leczenie bólu, zwłaszcza przewlekłego, stanowi jedno z najważniejszych i jednocześnie najtrudniejszych zadań współczesnej medycyny. Odpowiedni dobór strategii terapeutycznej jest ważny dla poprawy jakości życia pacjentów i zapobiegania długofalowym konsekwencjom bólu, takim jak depresja, zaburzenia snu czy ograniczenie funkcji ruchowej. Wśród dostępnych metod leczenia coraz większą rolę odgrywają terapie miejscowe, czyli takie, które działają bezpośrednio w miejscu odczuwania bólu. W odróżnieniu od terapii ogólnoustrojowych (np. doustnych leków przeciwbólowych), leczenie miejscowe pozwala na wysoką skuteczność przy ograniczeniu działań niepożądanych. Jest szczególnie cenne u pacjentów w podeszłym wieku, z wielochorobowością, a także u osób z bólem zlokalizowanym – np. w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów, neuropatii czy urazów.

Dlaczego warto stosować leczenie miejscowe w terapii bólu?

Zastosowanie leczenia miejscowego w terapii bólu przynosi szereg korzyści klinicznych i praktycznych. Przede wszystkim pozwala ono na skoncentrowanie działania leku tam, gdzie jest ono najbardziej potrzebne – w miejscu źródła bólu. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie szybkiej ulgi bez konieczności obciążania całego organizmu, co jest szczególnie istotne u osób z problemami w funkcjonowaniu nerek, wątroby czy układu pokarmowego. Leczenie miejscowe minimalizuje ryzyko interakcji lekowych, które często są poważnym problemem u pacjentów stosujących wiele leków jednocześnie.

Terapie miejscowe umożliwiają także indywidualizację leczenia – pacjent może samodzielnie dostosować ilość i częstotliwość aplikacji leku w zależności od nasilenia dolegliwości. Jest to metoda wygodna, często dobrze akceptowana, szczególnie u osób starszych, które obawiają się działań niepożądanych lub mają trudności z przyjmowaniem leków doustnych. Co ważne, leczenie miejscowe może być stosowane jako samodzielna metoda terapii w przypadku bólu o łagodnym i umiarkowanym nasileniu, ale także jako element terapii skojarzonej, wspierający leczenie ogólnoustrojowe lub fizjoterapię.

Mechanizmy działania leków miejscowych

Leki stosowane miejscowo mogą wpływać na wiele mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie i utrzymywanie bólu. Ich działanie można podzielić na kilka głównych typów.

• Działanie przeciwbólowe – polega na bezpośrednim hamowaniu przewodnictwa bólowego przez blokadę kanałów jonowych (np. kanałów sodowych w przypadku lidokainy). Dzięki temu impuls bólowy nie dociera do centralnego układu nerwowego, co daje szybki efekt przeciwbólowy.
• Działanie przeciwzapalne – miejscowe NLPZ hamują enzymy cyklooksygenazy (COX-1 i COX-2), co prowadzi do zmniejszenia produkcji prostaglandyn – mediatorów stanu zapalnego i bólu. Dzięki temu dochodzi do zmniejszenia obrzęku, zaczerwienienia i uczucia bólu.
• Działanie przeciwobrzękowe – poprzez zmniejszenie przepuszczalności naczyń i poprawę mikrokrążenia, leki te mogą ograniczać obrzęk tkanek, który często nasila dolegliwości bólowe.
• Wpływ na receptory nocyceptywne – substancje takie jak kapsaicyna oddziałują na receptory TRPV1, powodując ich desensytyzację, czyli zmniejszenie wrażliwości na bodźce bólowe.

W zależności od zastosowanej substancji aktywnej oraz formy farmaceutycznej, leki miejscowe mogą działać powierzchniowo lub penetrować głębiej, docierając do struktur mięśniowych, stawowych i nerwowych.

Formy leków miejscowych stosowanych w leczeniu bólu

1. Żele, maści i kremy

Żele, maści i kremy to najpowszechniejsza forma leków stosowanych miejscowo. Ich konsystencja pozwala na łatwą aplikację, a przy odpowiednim masażu możliwe jest wnikanie substancji czynnej w głąb skóry i tkanek podskórnych. Żele mają przewagę w sytuacjach wymagających szybkiego wchłaniania i chłodzenia, natomiast maści dzięki zawartości tłuszczów lepiej sprawdzają się w terapii przewlekłej, gdzie wymagane jest dłuższe uwalnianie leku. Kremy łączą cechy obu i są uniwersalne.

Najczęściej zawierają:

• NLPZ – np. diklofenak, ibuprofen, ketoprofen,
• mentol i kamforę – o działaniu chłodzącym i odwracającym uwagę od bólu (efekt przeciwbólowy przez kontrast termiczny),
• salicylany – o działaniu przeciwzapalnym i miejscowo rozgrzewającym.

Są zalecane w leczeniu bólów pleców, karku, nadgarstków, kolan oraz bólów mięśniowych, pourazowych i przeciążeniowych.

2. Plastry lecznicze

Plastry stanowią nowoczesną i wygodną formę terapii miejscowej, zapewniającą stałe, kontrolowane uwalnianie leku przez wiele godzin. Ich dużą zaletą jest możliwość działania przez całą dobę bez konieczności wielokrotnych aplikacji. Wyróżnia się:

• plastry z lidokainą 5% – rekomendowane w leczeniu neuralgii popółpaścowej oraz innych form bólu neuropatycznego. Działają przez około 12 godzin, po czym należy zrobić przerwę.
• plastry z kapsaicyną 8% – stosowane głównie w warunkach ambulatoryjnych, wymagają jednorazowego nałożenia na 60 minut. Efekt przeciwbólowy utrzymuje się nawet przez 12 tygodni.
• plastry z diklofenakiem i ketoprofenem – wskazane w leczeniu bólu pourazowego, reumatycznego i przeciążeniowego. Działają do 24 godzin.

Plastry dobrze przylegają do skóry, a dzięki kontrolowanemu uwalnianiu leku zmniejszają ryzyko przedawkowania i ułatwiają przestrzeganie zaleceń terapeutycznych.

3. Aerozole i spraye

Formy aerozolowe są szczególnie użyteczne w leczeniu ostrych urazów, np. skręceń, stłuczeń czy kontuzji sportowych. Umożliwiają szybką aplikację bez konieczności kontaktu z uszkodzonym miejscem. Zawierają często mentol, kamforę lub substancje chłodzące, które szybko przynoszą ulgę w bólu. Są polecane jako środek doraźny oraz wsparcie w terapii fizjoterapeutycznej.

4. Okłady i kompresy z lekami

Choć rzadziej stosowane, mogą być wartościowym dodatkiem do terapii, szczególnie w leczeniu bólów przewlekłych. Zawierają substancje przeciwzapalne, przeciwbólowe lub rozgrzewające, które stopniowo przenikają do tkanek. Często łączone są z ciepłolecznictwem lub zimnolecznictwem (kompresy ciepłe i zimne), w zależności od charakteru bólu.

Miejscowe NLPZ – skuteczność i bezpieczeństwo

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) stosowane miejscowo stanowią jedną z najlepiej przebadanych i najczęściej rekomendowanych metod leczenia miejscowego bólu. W badaniach klinicznych wykazano, że miejscowe NLPZ są równie skuteczne jak doustne formy tych leków, szczególnie w leczeniu:

• choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych i rąk,
• bólu pleców, szyi i barków,
• urazów sportowych i przeciążeniowych.

W porównaniu z lekami doustnymi, NLPZ miejscowe charakteryzują się znacznie niższym ryzykiem powikłań żołądkowo-jelitowych, nerkowych i sercowo-naczyniowych. Jest to szczególnie istotne u pacjentów z grupy ryzyka – osób starszych, z wrzodami żołądka czy chorobami układu krążenia.

Wadą niektórych preparatów może być ryzyko fotouczuleń (np. przy ketoprofenie), dlatego pacjenci powinni unikać ekspozycji na słońce po aplikacji leku.

Lidokaina – miejscowy anestetyk w leczeniu bólu neuropatycznego

Lidokaina jest lekiem miejscowo znieczulającym o działaniu przeciwbólowym poprzez blokadę kanałów sodowych w neuronach czuciowych. Ma zastosowanie głównie w leczeniu:

• neuralgii popółpaścowej,
• bólu neuropatycznego cukrzycowego,
• bólu pooperacyjnego i pourazowego o charakterze neuropatycznym.

Najczęściej stosuje się plastry z lidokainą 5%, które aplikuje się na bolesny obszar na 12 godzin dziennie. Lek nie wywołuje ogólnoustrojowych efektów ubocznych, co czyni go bezpiecznym nawet przy długoterminowym stosowaniu. Lidokaina może być też stosowana w kremach lub żelach jako terapia wspomagająca np. przed zabiegami dermatologicznymi lub w celu zmniejszenia nadwrażliwości bólowej skóry.

Kapsaicyna – modulacja przewodnictwa nerwowego

Kapsaicyna to substancja pochodzenia naturalnego, która oddziałuje na receptory TRPV1, prowadząc do ich odczulania i zmniejszenia przewodzenia bodźców bólowych. Początkowo może powodować uczucie pieczenia, ale po kilku dniach regularnego stosowania dochodzi do zmniejszenia wrażliwości zakończeń nerwowych. Jest stosowana w leczeniu:

• polineuropatii obwodowej (np. cukrzycowej),
• bólu kręgosłupa i korzeni nerwowych,
• zespołów bólu miejscowego, takich jak ból barku czy biodra.

Dostępna w postaci maści i kremów (0,025–0,075%) lub plastrów wysokostężonych (8%) aplikowanych w warunkach ambulatoryjnych. Jej skuteczność potwierdzona jest w wielu badaniach, jednak wymaga odpowiedniego przygotowania pacjenta (np. wcześniejszego zastosowania lidokainy miejscowej w celu złagodzenia uczucia pieczenia).

Kiedy warto rozważyć terapię miejscową?

Terapie miejscowe powinny być rozważane nie tylko jako alternatywa dla leczenia ogólnoustrojowego, ale również jako jego uzupełnienie. W szczególności warto je stosować u:

• pacjentów w podeszłym wieku z wielolekowością i zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych,
• osób z bólem o charakterze lokalnym, np. bólem stawu kolanowego, barku, dolnego odcinka kręgosłupa,
• pacjentów z przeciwwskazaniami do doustnych NLPZ (choroba wrzodowa, niewydolność nerek),
• osób z bólem neuropatycznym, u których skuteczność leczenia ogólnoustrojowego jest ograniczona.

Włączenie terapii miejscowej może także zwiększyć skuteczność programów fizjoterapeutycznych i rehabilitacyjnych, umożliwiając wykonywanie ćwiczeń, które bez leczenia bólu byłyby zbyt bolesne.

Podsumowanie

Terapie miejscowe odgrywają coraz ważniejszą rolę w leczeniu bólu, oferując skuteczność porównywalną z terapiami doustnymi, przy jednoczesnym ograniczeniu działań niepożądanych. Są nie tylko wygodne i bezpieczne, ale również efektywne w wielu postaciach bólu – od bólów zapalnych po neuropatyczne. W obliczu starzejącego się społeczeństwa, rosnącej liczby pacjentów z chorobami przewlekłymi oraz konieczności indywidualizacji leczenia, miejscowe leczenie bólu staje się niezbędnym elementem nowoczesnej terapii przeciwbólowej.

Bibliografia

1. https://www.mp.pl/bol/badania/96492,miejscowe-leczenie-bolu
2. https://podyplomie.pl/zyciebezbolu/posts/893.miejscowe-leczenie-bolu-w-chorobach-ukladu-ruchu?page=2&srsltid=AfmBOopFyvxQzuTW–MzzSaQt3RpmD0iP-1Pa2-pGMTdYSQfNq_nv8kr