Prawidłowe ułożenie ciała pacjenta jest niezbędne nie tylko w łagodzeniu dolegliwości bólowych, lecz także w zapobieganiu ich pogłębianiu. Ciało chorego – niezależnie od przyczyny bólu – często odruchowo przyjmuje pozycje mające na celu zmniejszenie dyskomfortu. Jednak intuicyjne, niefunkcjonalne pozycje przyjmowane przez pacjenta mogą prowadzić do przewlekłych przeciążeń, ograniczeń ruchomości oraz wtórnych powikłań. Dlatego tak istotna jest rola opiekunów i specjalistów w odpowiednim układaniu chorego. Pozycja przeciwbólowa powinna jednocześnie zapewniać ulgę, chronić struktury anatomiczne oraz sprzyjać regeneracji.

Dlaczego pozycje przeciwbólowe są tak ważne?

Ból to jeden z głównych czynników wpływających na jakość życia pacjenta. Może mieć różne źródła – od ostrych urazów, przez przewlekłe choroby zwyrodnieniowe, aż po bóle nowotworowe i neuropatyczne. W odpowiedzi na ból organizm napina mięśnie, ogranicza ruchy i dąży do odciążenia bolesnego obszaru, co prowadzi do kompensacyjnych ustawień innych części ciała.

Odpowiednia pozycja przeciwbólowa:

• Zmniejsza napięcie mięśniowe, umożliwiając tkankom odpoczynek i lepsze ukrwienie.
• Ułatwia odpływ chłonki i krwi żylnej, przeciwdziałając obrzękom, które same w sobie bywają źródłem bólu.
• Odciąża stawy i kręgosłup, szczególnie w schorzeniach degeneracyjnych i pourazowych.
• Wspomaga wentylację płuc i pracę serca, jeśli jest właściwie dobrana, np. w chorobach płuc czy niewydolności serca.
• Redukuje ryzyko powstawania odleżyn u pacjentów leżących.
• Poprawia komfort psychiczny, dając pacjentowi poczucie bezpieczeństwa i kontroli nad ciałem.

Warto zaznaczyć, że ból ma nie tylko fizyczny, ale również psychiczny wymiar – dlatego każda czynność zmniejszająca cierpienie somatyczne wpływa pozytywnie na ogólny stan chorego.

Zasady prawidłowego układania pacjenta z bólem

Układanie pacjenta wymaga znajomości zarówno podstaw anatomii, jak i umiejętności obserwacji reakcji ciała. Najważniejsze zasady wyszczególniono poniżej.

1. Zasada pierwszeństwa odczuć pacjenta

To pacjent najlepiej wie, gdzie i w jakiej pozycji odczuwa ulgę. Nawet jeśli dana pozycja wydaje się teoretycznie prawidłowa, może nie być odpowiednia dla konkretnego chorego. Zawsze należy kierować się informacją zwrotną od pacjenta lub, w przypadku osób niekomunikatywnych, analizować mimikę twarzy, napięcie mięśni, zmiany częstości oddechu czy tętna.

2. Pozycja powinna być anatomicznie zrównoważona

Nie można dopuszczać do asymetrii ciała, zwłaszcza przy długotrwałym leżeniu. Skręty tułowia, zbyt mocne odwiedzenie kończyn czy nadmierne zgięcie mogą prowadzić do kompensacyjnych przeciążeń oraz zaburzeń krążenia.

3. Wykorzystanie pomocy ortopedycznych i domowych podpór

Ważne jest stosowanie specjalistycznych lub domowych pomocy – wałków, poduszek, zwiniętych koców, a nawet klinów ortopedycznych. Umożliwiają one utrzymanie stabilnej i komfortowej pozycji bez aktywnego napinania mięśni.

4. Regularność zmiany pozycji

Stałe pozostawanie w jednej pozycji – nawet najbardziej komfortowej – prowadzi do zaburzeń krążenia, odleżyn oraz zwiększonego napięcia w innych partiach ciała. Zaleca się zmianę pozycji co 2 godziny u pacjentów leżących, a co 20–30 minut u osób siedzących.

5. Ochrona obszarów narażonych na ucisk

Szczególną uwagę należy zwrócić na wystające punkty kostne (pięty, łokcie, kość krzyżowa, potylica), które są najbardziej narażone na ucisk i rozwój odleżyn. W tych miejscach niezbędne jest zastosowanie odciążenia.

Pozycje przeciwbólowe przy różnych rodzajach bólu

Dobór pozycji zawsze zależy od rodzaju bólu, jego lokalizacji, mechanizmu powstawania oraz indywidualnych możliwości chorego. Poniżej przedstawiamy najczęstsze sytuacje kliniczne i rekomendowane ułożenia.

1. Ból kręgosłupa lędźwiowego

Bóle lędźwiowe to jedna z najczęstszych przyczyn niezdolności do pracy i hospitalizacji. Mogą być wynikiem przeciążenia, dyskopatii, zmian zwyrodnieniowych lub rwy kulszowej. Odpowiednie pozycje mają na celu zmniejszenie ciśnienia w krążkach międzykręgowych oraz odciążenie struktur nerwowych.

▪ Pozycja na boku z kolanami podciągniętymi (embrionalna)

Pacjent leży na boku, kolana zgięte i przyciągnięte do klatki piersiowej, głowa podparta poduszką. Mięśnie przykręgosłupowe ulegają rozluźnieniu, zmniejsza się napięcie nerwów rdzeniowych.

▪ Leżenie na plecach z nogami uniesionymi i zgiętymi w kolanach (pozycja na klinie)

Pomaga w odciążeniu lędźwiowego odcinka kręgosłupa i złagodzeniu objawów rwy kulszowej. Umożliwia relaksację mięśni dolnej części pleców.

▪ Leżenie na brzuchu z wałkiem pod biodrami

Wskazane szczególnie w bólach wynikających z protruzji dysków. Wymaga ostrożności – pozycja ta może nasilać dolegliwości u niektórych pacjentów, zwłaszcza z hiperlordozą.

2. Ból kończyn dolnych i obrzęki

Obrzęk tkanek, zarówno pourazowy, jak i związany z niewydolnością żylną lub limfatyczną, może generować silny ból, uczucie napięcia i ograniczenie ruchu. Pozycje przeciwbólowe w tym przypadku pełnią także funkcję przeciwobrzękową.

▪ Leżenie na plecach z nogami uniesionymi ponad poziom serca

Można użyć poduszek, klinów lub specjalnych podpór. Taka pozycja wspomaga drenaż limfatyczny, zmniejsza obrzęk i poprawia mikrokrążenie.

▪ Uniesienie kończyny po urazie (np. złamanie, skręcenie)

Kończyna powinna być ułożona tak, by nie wisiała swobodnie – podpory muszą obejmować cały jej przebieg. Dodatkowe unieruchomienie (np. szyna) może być konieczne przy dużym bólu.

3. Ból w chorobach układu oddechowego i krążenia

Ból może być również wtórny do duszności, napięcia mięśni oddechowych lub przewlekłej niewydolności krążeniowej. W takich przypadkach pozycje mają za zadanie nie tylko łagodzić ból, ale też ułatwiać wymianę gazową i poprawić hemodynamikę.

▪ Pozycja półsiedząca (Fowlera)

Pacjent leży na plecach, tułów uniesiony pod kątem 45–60°, kolana lekko zgięte. Ta pozycja sprzyja rozszerzeniu płuc i zmniejszeniu duszności, a jednocześnie nie powoduje nadmiernego napięcia brzucha.

▪ Pozycja ortopneiczna (siedząca z podparciem rąk)

Pacjent siedzi, opiera ręce na stole lub poduszce – klasyczna pozycja stosowana w niewydolności oddechowej. Umożliwia pracę pomocniczych mięśni oddechowych i zwiększa pojemność płuc.

4. Ból nowotworowy i opieka paliatywna

W przebiegu choroby nowotworowej pacjenci doświadczają często uogólnionego bólu, związanych z przerzutami, uciskiem struktur nerwowych, zmianami w narządach wewnętrznych. Pozycje przeciwbólowe powinny uwzględniać nie tylko aspekt anatomiczny, ale także psychiczny i duchowy.

▪ Pozycja na boku z licznymi poduszkami stabilizującymi

Wielopunktowe podparcie ciała zmniejsza punkty nacisku, umożliwia odpoczynek i komfort psychiczny. Ważne jest indywidualne dostosowanie podpór do pacjenta – pod głową, między kolanami, pod ramieniem.

▪ Pozycja półsiedząca z nogami lekko zgiętymi

Zalecana przy nowotworach w obrębie jamy brzusznej, gdy zwiększone ciśnienie powoduje ból i duszność. Pozycja ta umożliwia także kontakt z otoczeniem, co ma duże znaczenie w opiece hospicyjnej.

Jak nie zaszkodzić? Najczęstsze błędy w układaniu pacjentów

Pomimo najlepszych chęci, błędy w układaniu pacjentów zdarzają się często. Do najpoważniejszych należą:

• Utrzymywanie jednej pozycji zbyt długo, co prowadzi do odleżyn, zaburzeń czucia i wzrostu napięcia.
• Brak właściwego podparcia – np. brak poduszki pod kolanami lub kostkami może powodować przeciążenia.
• Zbyt twarde lub wysokie podpory, które mogą powodować ucisk naczyń krwionośnych i nerwów.
• Układanie „na siłę”, wbrew odczuciom pacjenta – powoduje nie tylko ból, ale również lęk i brak współpracy.
• Brak oceny efektu ułożenia – pozycja powinna być poddana obserwacji: czy pacjent oddycha swobodnie, czy nie sinieje, czy nie występują drżenia mięśniowe lub oznaki dyskomfortu.

Rola opiekuna i fizjoterapeuty

Opiekunowie medyczni, pielęgniarki, fizjoterapeuci oraz bliscy odgrywają istotną rolę w codziennym układaniu pacjentów. Bardzo ważne jest:

• Regularne szkolenie personelu – by ułożenia były bezpieczne i zgodne z aktualnymi wytycznymi.
• Dokumentowanie pozycji i rotacji ułożeniowej – np. w kartach pielęgnacyjnych.
• Obserwacja reakcji chorego – i natychmiastowe reagowanie na oznaki dyskomfortu.
• Współpraca między zespołem – ułożenie chorego powinno być elementem planu leczenia, nie tylko doraźnym działaniem.

Podsumowanie

Pozycje przeciwbólowe są nieodłącznym elementem holistycznej opieki nad pacjentem cierpiącym. Ich właściwe stosowanie wymaga wiedzy, empatii i czujnej obserwacji. Dobrze dobrana pozycja nie tylko łagodzi ból, ale również wspiera procesy fizjologiczne, poprawia komfort psychiczny i zapobiega powikłaniom.

Układając chorego, zawsze pamiętajmy: to, co wygodne, nie zawsze jest terapeutyczne, ale to, co terapeutyczne, musi być komfortowe. Bo najważniejsze to pomóc – i nie zaszkodzić.

Bibliografia

1. https://opiekun.opiekunchorego.pl/rehabilitacja/pozycje-ulozeniowe-chorego/
2. https://rehios.pl/pozycje-ulozeniowe-w-bolach-kregoslupa-ledzwiowego/
3. https://bliskochorego.pl/opieka/ulozenie-przeciwobrzekowe-chorego.html