Ból u noworodków i niemowląt przez długi czas był niedoceniany, a jego leczenie uznawane za mniej istotne niż u starszych pacjentów. Jeszcze w latach 80. XX wieku panowało przekonanie, że noworodki nie odczuwają bólu tak samo jak dorośli z powodu niedojrzałości układu nerwowego. Współczesne badania jednoznacznie wykazały jednak, że niemowlęta nie tylko odczuwają ból, ale również jego doświadczenie może prowadzić do długofalowych konsekwencji zdrowotnych, zarówno w wymiarze fizycznym, jak i emocjonalnym. Odpowiednia ocena oraz skuteczne leczenie bólu u najmłodszych pacjentów powinno być zatem priorytetem w opiece neonatologicznej i pediatrycznej.

Fizjologia odczuwania bólu u noworodków

Proces odczuwania bólu u noworodków różni się od mechanizmów znanych z organizmu dorosłego człowieka. Już w 24. tygodniu życia płodowego nerwy obwodowe są wykształcone, a od 26. tygodnia życia płodowego receptory bólowe obecne są na całej powierzchni skóry. Układ nerwowy dziecka jest jednak nadal niedojrzały – włókna nerwowe przewodzące ból są cienkie i niezmielinizowane, co sprawia, że przewodzenie bodźców odbywa się wolniej. Dodatkowo, brak rozwiniętego układu hamowania bodźców bólowych powoduje, że noworodki mogą doświadczać silniejszego bólu niż dorośli.

Badania potwierdzają, że nieleczony ból we wczesnym okresie życia prowadzi do zmian w układzie nerwowym, co może skutkować zwiększoną wrażliwością na ból w późniejszym wieku oraz zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń emocjonalnych, takich jak lęk czy depresja. Dlatego niezbędne jest skuteczne rozpoznawanie oraz uśmierzanie bólu u najmłodszych pacjentów.

Reakcje noworodków na ból

Noworodki nie potrafią werbalizować swoich odczuć, dlatego aby odpowiednio ocenić ból, należy obserwować ich reakcje fizjologiczne i behawioralne. Wśród najczęstszych objawów bólu u noworodków wyróżniamy:

• Zmiany w mimice twarzy – marszczenie czoła, zwężone oczy, otwarte usta, wyraźny grymas bólowy.
• Zwiększona aktywność motoryczna – gwałtowne ruchy kończyn, prężenie ciała.
• Zmiany fizjologiczne – przyspieszenie akcji serca (tachykardia), wzrost ciśnienia krwi, spadek saturacji.
• Zmiana wzorca oddychania – płytkie, przyspieszone oddechy lub bezdechy.
• Zmienione zachowanie – płacz, zwiększona drażliwość, trudności w uspokojeniu się, a u wcześniaków także apatia i osłabiona reakcja na bodźce.

Warto zauważyć, że nie wszystkie noworodki reagują na ból w ten sam sposób. Wcześniaki oraz dzieci w stanie ciężkim mogą nie manifestować klasycznych objawów bólu, dlatego tak istotne jest korzystanie ze standaryzowanych metod oceny bólu.

Metody oceny bólu u noworodków

Brak możliwości werbalnej komunikacji wymusił opracowanie specjalnych skal oceny bólu u noworodków i niemowląt, które opierają się na analizie ich zachowania oraz parametrów fizjologicznych.

Skala NIPS (Neonatal Infant Pain Scale)

Jedna z najczęściej stosowanych metod oceny bólu u noworodków. Ocenia sześć parametrów:

• Wyraz twarzy
• Płacz
• Ruchy kończyn górnych i dolnych
• Sposób oddychania
• Stan pobudzenia

Każdemu parametrów przypisuje się punkty od 0 do 2, a wynik powyżej 3 oznacza konieczność interwencji przeciwbólowej.

Skala FLACC (Face, Legs, Activity, Cry, Consolability)

Ocenia pięć kategorii reakcji dziecka:

• Wyraz twarzy
• Ułożenie nóg
• Aktywność ruchową
• Płacz
• Możliwość uspokojenia

Jest szeroko stosowana również u niemowląt oraz małych dzieci.

Skala PIPP (Premature Infant Pain Profile)

Dostosowana do wcześniaków. Uwzględnia dodatkowe czynniki, takie jak wiek ciążowy i stan pobudzenia dziecka, które mogą wpływać na percepcję bólu.

Metody łagodzenia bólu

Skuteczne leczenie bólu u noworodków i niemowląt obejmuje zarówno metody niefarmakologiczne, jak i farmakologiczne.

Metody niefarmakologiczne

1. Otulanie i kontakt skóra do skóry – zapewnia poczucie bezpieczeństwa i zmniejsza reakcję stresową na ból.
2. Nieodżywcze ssanie – podanie smoczka może zmniejszyć intensywność odczuwanego bólu.
3. Roztwory sacharozy lub glukozy – ich podanie przed bolesnym zabiegiem może istotnie złagodzić ból.
4. Kangurowanie – bliski kontakt z rodzicem działa uspokajająco i obniża poziom stresu.
5. Muzykoterapia – wykazano, że łagodne dźwięki mogą działać uspokajająco na niemowlęta.

Metody farmakologiczne

W przypadkach umiarkowanego i silnego bólu stosuje się:

1. Paracetamol – skuteczny w leczeniu bólu o niewielkim i umiarkowanym nasileniu.
2. Opioidy (np. morfina, fentanyl) – stosowane w bólu pooperacyjnym oraz w stanach ciężkich.
3. Lidokaina i inne anestetyki miejscowe – stosowane w procedurach medycznych, takich jak nakłucie lędźwiowe.

Leczenie farmakologiczne powinno być dostosowane do wieku, stanu klinicznego oraz masy ciała dziecka. Ważne jest unikanie nadmiernego stosowania leków opioidowych, które mogą prowadzić do działań niepożądanych, takich jak depresja oddechowa.

Podsumowanie

Ból u noworodków i niemowląt jest realnym problemem, który wymaga systematycznej oceny i skutecznego leczenia. Współczesna neonatologia oraz pediatria podkreślają znaczenie zarówno metod niefarmakologicznych, jak i farmakologicznych w zwalczaniu bólu u najmłodszych pacjentów. Odpowiednie postępowanie w tym zakresie nie tylko poprawia komfort dziecka, ale także ma ogromne znaczenie dla jego prawidłowego rozwoju neurologicznego i emocjonalnego.

Świadomość bólu u noworodków i jego skutków powinna być szeroko promowana w środowisku medycznym, aby zapewnić najmłodszym pacjentom najlepszą możliwą opiekę.

Bibliografia

1. https://www.standardy.pl/artykuly/id/649
2. https://podyplomie.pl/wiedza/stany-nagle/546,leczenie-bolu-u-noworodka?srsltid=AfmBOooLe-P004_E1tbUrcDAxpiCGyeEf2AXXaJ3wiaLrfdGN7cTuQ5h
3. https://anestezjologia.org.pl/sites/scm/files/2022-07/Wytyczne%20u%C5%9Bmierzania%20b%C3%B3lu%20ostrego%20u%20dzieci%202022_0.pdf