Zespół jelita drażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome – IBS) jest jedną z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym. Szacuje się, że może dotykać nawet 10–15% populacji, przy czym tylko część pacjentów zgłasza się po pomoc medyczną. Objawy są różnorodne i obejmują bóle brzucha, wzdęcia, zaburzenia rytmu wypróżnień (zaparcia, biegunki lub ich naprzemienne występowanie).

Ból brzucha jest charakterystycznym objawem IBS, a jego przewlekły charakter i wpływ na codzienne funkcjonowanie sprawiają, że leczenie stanowi istotne wyzwanie terapeutyczne. Skuteczne podejście do terapii wymaga zrozumienia mechanizmów leżących u podstaw dolegliwości, jak również indywidualizacji leczenia — zarówno farmakologicznego, jak i niefarmakologicznego.

Ból w IBS – charakterystyka

Ból w zespole jelita drażliwego ma zazwyczaj charakter nawracający, o średnim lub dużym nasileniu. Najczęściej lokalizuje się w podbrzuszu lub okolicach pępka i przybiera formę kolkową, skurczową. Charakterystyczne jest ustępowanie bólu po wypróżnieniu, a także jego nasilenie po posiłkach.

Jedną z głównych przyczyn bólu w IBS jest nadwrażliwość trzewna, czyli obniżony próg percepcji bodźców z przewodu pokarmowego. Oznacza to, że pacjenci z IBS odczuwają jako bolesne bodźce, które u osób zdrowych nie wywołałyby dolegliwości. Dodatkowo dochodzi do zaburzeń motoryki jelit, co objawia się nieprawidłowymi skurczami mięśni gładkich jelit — zbyt silnymi lub zbyt słabymi — co także może być źródłem bólu.

W patogenezie bólu w IBS istotną rolę odgrywa także oś mózg–jelita, czyli dwukierunkowa komunikacja pomiędzy układem nerwowym a przewodem pokarmowym. Stres, lęk i inne czynniki emocjonalne mogą nasilać objawy bólowe, dlatego leczenie powinno uwzględniać zarówno aspekt somatyczny, jak i psychiczny.

Farmakologiczne leczenie bólu w IBS

Wybór odpowiedniej terapii farmakologicznej zależy od dominującego typu IBS (z biegunką – IBS-D, z zaparciem – IBS-C, lub mieszanego – IBS-M), ale ból stanowi objaw wspólny dla wszystkich podtypów i często wymaga interwencji.

Leki rozkurczowe (spazmolityki)

Leki spazmolityczne to pierwsza linia leczenia bólu brzucha w IBS. Ich działanie polega na rozluźnieniu mięśni gładkich jelit, co zmniejsza nadmierne skurcze i łagodzi dolegliwości bólowe. Mogą być stosowane doraźnie, np. przed stresującą sytuacją lub po spożyciu posiłku wywołującego objawy, albo jako terapia przewlekła.

Przykłady:

• Hioscyna (butylobromek skopolaminy) – działa szybko, ma stosunkowo niewiele działań niepożądanych. Można ją stosować doraźnie lub regularnie.
• Mebeweryna – charakteryzuje się miejscowym działaniem rozkurczającym bez wpływu na motorykę całego przewodu pokarmowego.
• Drotaweryna i alweryna – skuteczne przy skurczach, choć ich działanie może być słabsze u niektórych pacjentów.

Spazmolityki są dobrze tolerowane i stanowią bezpieczną opcję leczenia bólu, szczególnie przy braku skutków ubocznych ze strony ośrodkowego układu nerwowego.

Leki przeciwdepresyjne (TLPD i SSRI)

Coraz więcej danych wskazuje, że leki przeciwdepresyjne, zwłaszcza trójpierścieniowe (TLPD) i selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), mogą skutecznie łagodzić ból w IBS poprzez działanie neuromodulujące.

• Amitryptylina, nortryptylina – to najczęściej stosowane TLPD. W małych dawkach (10–25 mg na noc) zmniejszają nadwrażliwość trzewną, poprawiają sen i redukują stres. Ich działanie nie polega na leczeniu depresji, lecz na modulowaniu przewodnictwa nerwowego i zmniejszeniu percepcji bólu.
• SSRI (np. sertralina, paroksetyna) są preferowane u pacjentów z dominującymi objawami psychicznymi (lęk, depresja). Wpływają pozytywnie na regulację osi mózg–jelita.

Leczenie tymi lekami wymaga monitorowania działań niepożądanych (np. suchość w ustach, senność, zmiany apetytu), ale przy prawidłowym doborze dawki są one zwykle dobrze tolerowane.

Leki modulujące receptory serotoninowe

• Alosetron – antagonista receptora 5-HT3, stosowany głównie w IBS-D u kobiet. Redukuje ból, skraca czas pasażu jelitowego, zmniejsza częstotliwość biegunek.
• Tegaserod – agonista 5-HT4, stosowany wcześniej w IBS-C, obecnie wycofany w wielu krajach z powodu działań niepożądanych.

Choć leki te są obiecujące, ich stosowanie jest ograniczone z uwagi na skutki uboczne i dostępność na rynku.

Antybiotyki i probiotyki

• Ryfaksymina – nie wchłania się z przewodu pokarmowego i działa miejscowo. Zalecana w leczeniu IBS-D, zwłaszcza jeśli podejrzewa się SIBO. Poprawia objawy bólowe, wzdęcia i nieregularne wypróżnienia.
• Probiotyki – wykazują działanie przeciwzapalne, immunomodulujące i poprawiają równowagę mikroflory jelitowej. Najlepsze efekty uzyskuje się przy zastosowaniu szczepów Bifidobacterium infantis i Lactobacillus plantarum. Czas leczenia powinien wynosić co najmniej 4–8 tygodni.

Niefarmakologiczne podejścia do leczenia bólu w IBS

W leczeniu IBS duże znaczenie ma podejście holistyczne, uwzględniające również psychikę pacjenta, styl życia i dietę. Tylko takie kompleksowe leczenie pozwala osiągnąć trwałą poprawę.

Psychoterapia i techniki relaksacyjne

Psychoterapia, szczególnie w postaci terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), jest rekomendowana u pacjentów z utrzymującymi się objawami mimo leczenia farmakologicznego. CBT uczy pacjenta, jak rozpoznawać i modyfikować negatywne schematy myślowe oraz reakcje emocjonalne, co przekłada się na zmniejszenie bólu i poprawę jakości życia.

Dodatkowo:

• Hipnoterapia jelitowa – wykazuje udowodnioną skuteczność w redukcji bólu trzewnego.
• Trening relaksacyjny, oddechowy, medytacja i mindfulness – pomagają obniżyć poziom stresu i napięcia, zmniejszając aktywację osi stresu (HPA) i wpływając korzystnie na objawy IBS.

Modyfikacja diety

Dieta ma istotny wpływ na objawy IBS. Najwięcej danych naukowych przemawia za skutecznością diety low FODMAP, czyli ograniczającej produkty bogate w fermentujące węglowodany.

Składniki FODMAP obejmują:

• Fruktozę (np. w miodzie, owocach)
• Laktozę (w mleku)
• Fruktany i galaktany (np. w cebuli, czosnku, warzywach strączkowych)
• Poliole (np. w gumach do żucia, jabłkach)

Dieta powinna być prowadzona w trzech etapach: eliminacja – reintrodukcja – personalizacja. Wskazana jest współpraca z dietetykiem.

Dodatkowo warto ograniczyć:

• Kofeinę i alkohol
• Napoje gazowane
• Sztuczne słodziki
• Produkty przetworzone

Aktywność fizyczna i styl życia

Regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny (minimum 150 minut tygodniowo) sprzyja poprawie perystaltyki jelit, redukcji stresu i ogólnej poprawie nastroju. Zalecane aktywności to:

• Szybki marsz
• Joga
• Pływanie
• Ćwiczenia oddechowe

Warto również zadbać o higienę snu, regularność posiłków oraz unikanie sytuacji stresowych, które mogą zaostrzać objawy bólowe.

Podejście indywidualne i wielokierunkowe

Ze względu na heterogeniczność objawów IBS oraz wpływ wielu czynników (biologicznych, psychicznych, środowiskowych), skuteczne leczenie bólu powinno być zindywidualizowane. niezbędne jest stworzenie planu terapeutycznego opartego na dokładnej diagnozie i bieżącej ocenie objawów. Dobre efekty przynosi łączenie terapii: np. farmakoterapii z dietą low FODMAP i CBT. Równie ważna jest edukacja pacjenta, zrozumienie choroby i jej mechanizmów, co zwiększa skuteczność leczenia i zmniejsza frustrację związaną z nawrotami objawów.

Podsumowanie

Ból w zespole jelita drażliwego jest złożonym objawem, wynikającym z wielu powiązanych mechanizmów: nadwrażliwości trzewnej, zaburzeń motoryki jelit, nieprawidłowej mikroflory oraz czynników psychicznych. Skuteczne leczenie wymaga zintegrowanego podejścia – farmakologicznego i niefarmakologicznego – z naciskiem na indywidualizację terapii.

Współpraca pacjenta z zespołem terapeutycznym (lekarz, dietetyk, psycholog) oraz stosowanie terapii opartej na dowodach naukowych umożliwiają redukcję bólu i istotną poprawę jakości życia pacjentów z IBS.

Bibliografia

1. https://www.gastroekspert.eu/skurczowy-bol-brzucha/zespol-jelita-drazliwego/leczenie-farmakologiczne-przy-zespole-jelita-drazliwego/

https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/choroby/jelitogrube/80662,zespol-jelita-drazliwego-jelito-drazliwe-ibs-objawy-dieta-leczenie