Ból, niezależnie od jego przyczyny, jest jednym z najczęstszych powodów kontaktu pacjenta z personelem medycznym. Jego skuteczne rozpoznanie i łagodzenie stanowi fundamentalny aspekt jakości opieki zdrowotnej. W obliczu rosnącego znaczenia opieki zorientowanej na pacjenta, pielęgniarki odgrywają coraz istotniejszą rolę w procesie leczenia bólu. Ich kompetencje wykraczają dziś daleko poza bierne monitorowanie stanu chorego – są one aktywnymi członkami zespołu terapeutycznego, mającymi realny wpływ na skuteczność terapii przeciwbólowej.

Ból jako problem medyczny i społeczny

Ból, definiowany przez Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (IASP), to „nieprzyjemne doznanie czuciowe i emocjonalne związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek”. Z perspektywy klinicznej może mieć charakter ostry, przewlekły lub przebiegać jako ból przebijający. Niezależnie od typu, jego obecność negatywnie wpływa na fizjologiczne, psychologiczne i społeczne funkcjonowanie pacjenta, obniżając jakość życia i wydłużając czas hospitalizacji.

W Polsce, zgodnie z obowiązującym prawem (Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta), każdy chory ma prawo do leczenia bólu. Odpowiedzialność za realizację tego prawa spoczywa nie tylko na lekarzach, ale również na pielęgniarkach i położnych, których kompetencje w zakresie leczenia bólu są coraz szerzej definiowane i uznawane.

Szczegółowy opis kompetencji pielęgniarek i położnych w zakresie leczenia bólu znajdziesz na stronie Polskiego Towarzystwa Pielęgniarstwa Terapii Bólu: https://www.ptptb.pl/edukacja/kompetencje-piel%C4%99gniarek-do-leczenia-b%C3%B3lu.  Przeglądu dokonały ekspertki: dr n. med. Renata Piotrkowska, Zakład Pielęgniarstwa Chirurgicznego, Gdański Uniwersytet Medyczny, oraz prof. dr hab. n. med. Wioletta Mędrzycka-Dąbrowska, Zakład Pielęgniarstwa Anestezjologicznego i Intensywnej Opieki, Gdański Uniwersytet Medyczny.

Rola pielęgniarki w leczeniu bólu – podstawy prawne i organizacyjne

Zgodnie z art. 15c Ustawy o zawodach pielęgniarki i położnej, pielęgniarka ma prawo do samodzielnego ordynowania niektórych leków, w tym środków przeciwbólowych dostępnych bez recepty, oraz do wystawiania recept na leki wcześniej zlecone przez lekarza. Ponadto, pielęgniarki posiadające odpowiednie kwalifikacje (ukończenie kursów specjalistycznych lub studiów podyplomowych) mogą prowadzić samodzielną edukację pacjenta, monitorować skuteczność leczenia przeciwbólowego i współuczestniczyć w jego modyfikowaniu.

W 2021 roku Polskie Towarzystwo Pielęgniarek Anestezjologicznych i Intensywnej Opieki (PTPAiIO) opublikowało dokument pt. „Kompetencje pielęgniarek do leczenia bólu”, który precyzuje zakres zadań pielęgniarki w tym obszarze. Dokument ten wskazuje m.in. na potrzebę:

• umiejętności oceny natężenia i charakteru bólu (m.in. za pomocą skali NRS, VAS, FLACC),
• wdrażania i monitorowania niefarmakologicznych metod łagodzenia bólu,
• współpracy z zespołem terapeutycznym w celu optymalizacji terapii,
• edukacji pacjenta i jego rodziny w zakresie samokontroli bólu.

Diagnostyka bólu – rola pielęgniarki w pierwszej linii kontaktu

W wielu sytuacjach to pielęgniarka jako pierwsza identyfikuje problem bólu u pacjenta. Odpowiednio przeprowadzony wywiad i systematyczna ocena bólu stanowią fundament dalszego postępowania terapeutycznego. W tym zakresie pielęgniarki wykorzystują standaryzowane narzędzia (np. skala NRS, VAS, PAINAD), uwzględniając przy tym indywidualne cechy pacjenta – wiek, stan świadomości, poziom komunikacji, kulturowe rozumienie bólu.

Ważnym aspektem oceny jest również identyfikacja bólu tzw. „niemego”, występującego u pacjentów z zaburzeniami poznawczymi, w śpiączce, z afazją lub w terminalnej fazie życia. W tych przypadkach pielęgniarka powinna być szczególnie wyczulona na objawy pośrednie – mimikę twarzy, reakcje ruchowe, zmiany w rytmie serca i oddechu (zobacz także: Pozawerbalne oznaki bólu u pacjentów nieprzytomnych i wentylowanych mechanicznie).

Niefarmakologiczne metody łagodzenia bólu w rękach pielęgniarek

W leczeniu bólu nie zawsze konieczne jest zastosowanie środków farmakologicznych. Pielęgniarki, zwłaszcza te z doświadczeniem w opiece paliatywnej i intensywnej terapii, dysponują szerokim wachlarzem metod niefarmakologicznych, takich jak:

• techniki relaksacyjne (np. trening autogenny, oddech kontrolowany),
• masaż i mobilizacja tkanek miękkich,
• zastosowanie zimna i ciepła,
• muzykoterapia i aromaterapia,
• terapia zajęciowa i elementy psychoterapii wspierającej.

Wdrożenie tych metod wymaga nie tylko wiedzy teoretycznej, ale i umiejętności interpersonalnych – empatii, cierpliwości oraz zdolności komunikacyjnych. Ich skuteczność jest często porównywalna do działania leków, zwłaszcza w bólach przewlekłych o podłożu psychosomatycznym.

Kompetencje pielęgniarek w zakresie farmakoterapii przeciwbólowej

Dzięki rozszerzeniu kompetencji zawodowych pielęgniarki mogą obecnie:

• stosować środki farmakologiczne dostępne bez recepty (np. paracetamol, ibuprofen),
• monitorować działania niepożądane i skuteczność leków zleconych przez lekarza,
• prowadzić dokumentację medyczną w zakresie oceny i leczenia bólu,
• uczestniczyć w procesie decyzyjnym dotyczącym modyfikacji terapii (np. zmiana schematu dawkowania),
• prowadzić profilaktykę bólu, np. u pacjentów pooperacyjnych.

Ważnym elementem pracy pielęgniarki jest również przeciwdziałanie zjawisku niedostatecznego leczenia. Dotyczy to szczególnie pacjentów onkologicznych, geriatrycznych i pediatrycznych, u których ocena bólu bywa utrudniona.

Współpraca interdyscyplinarna – konieczność, a nie wybór

Efektywne leczenie bólu wymaga ścisłej współpracy pomiędzy wszystkimi członkami zespołu terapeutycznego – lekarzami, pielęgniarkami, farmaceutami, psychologami, terapeutami zajęciowymi. Pielęgniarka pełni tu rolę koordynatora i łącznika między pacjentem a resztą zespołu. Jej ciągła obecność przy chorym umożliwia szybkie reagowanie na zmiany stanu zdrowia i skuteczniejsze dostosowanie terapii.

W praktyce klinicznej rośnie także znaczenie zespołów leczenia bólu (pain teams), w których pielęgniarki specjalistki odgrywają coraz bardziej samodzielne role – konsultantek, edukatorek, audytorek jakości terapii przeciwbólowej.

Edukacja i rozwój kompetencji – niezbędne inwestycje w jakość opieki

Aby pielęgniarki mogły skutecznie uczestniczyć w leczeniu bólu, konieczne jest stałe podnoszenie kwalifikacji. Kursy specjalistyczne, szkolenia z zakresu terapii bólu, opieki paliatywnej i komunikacji z pacjentem powinny stanowić integralny element ścieżki zawodowej.

Równie ważne jest uwzględnienie tematyki bólu w programach kształcenia przeddyplomowego – zarówno w aspekcie wiedzy klinicznej, jak i etyki, psychologii oraz prawa medycznego.

Podsumowanie

Kompetencje pielęgniarek w leczeniu bólu są dziś nie tylko uznawane, ale również niezbędne w nowoczesnym systemie opieki zdrowotnej. Ich rola obejmuje zarówno działania diagnostyczne, terapeutyczne, jak i edukacyjne. Dzięki odpowiedniemu przygotowaniu merytorycznemu i praktycznemu, pielęgniarki mogą skutecznie wspierać proces leczenia bólu, poprawiając jakość życia pacjentów oraz efektywność całego systemu opieki.

Bibliografia

1. PTPTB – Kompetencje Pielęgniarek Do Leczenia Bólu
2. https://nursing.com.pl/artykul/prawo-pacjenta-do-lagodzenia-bolu-rola-pielegniarki-i-poloznej-64c21022a42afea9bda7f31f